IJs op de IJssel: bid dat het nog eens zo winter wordt

De IJssel vroor tot de vorige eeuw regelmatig dicht in de winter. IJs op de IJssel was altijd een sensationele belevenis. Een overzicht.

Tekst Wim Eikelboom / foto's prive-archieven

Weerman Jan Pelleboer (geboren in het IJsseldorp ’s Heerenbroek) maakt er in 1987 melding van dat er wandelaars over het ijs de IJssel zijn overgestoken. Voor zover bekend was dit de laatste keer in de recente geschiedenis dat de stromende rivier in bevroren toestand kon worden bewandeld.

Volkswagen kever

De op een na laatste keer was in 1963. Toen lag er 35 centimeter ijs op de IJssel. Roelof Keppel uit Hattem vertelt in de podcast Rivierverhalen hoe hij als jochie op de achterbank van de volkswagen kever van zijn vader in die winter de bevroren IJssel overstak. ‘Dat was een behoorlijk waagstuk. Het riep best wat spanning op; mijn vader had er moeite mee om de wagen in bedwang te houden. In terugblik vind ik het niet zo’n verstandige onderneming.’

De poserende gezinnen met hun auto’s op de IJssel zijn afkomstig uit het familie-album van Niek Jan Boschman uit Olst. In de winter van 1963 werd voor personenauto’s bij de veerpont van Olst een route afgebakend, zodat ze de rivier veilig konden overrijden. Daar is dit plaatje genomen.

Strenge winters

In de eerste helft van de vorige eeuw kwam het regelmatig voor dat de IJssel dicht vroor, soms zelfs een paar jaar achtereen. Sterker nog: alle grote overstromingen in de rivieren tussen 1770 en 1900 zijn veroorzaakt door ijsvorming en ijsdammen in de rivier. Ook in 1929 werd er met auto’s over het ijs op de rivier gereden.

In de jaren vijftig en zestig van de vorige eeuw was stenge vorst uitzonderlijker. Maar bijna altijd was de bevroren rivier vermeldenswaardig in de krant.

Dagblad De Tijd meldt in februari 1954 dat duizenden mensen er een uitje van maakten om te voet of per auto een bevroren rivier over te steken. De krant spreekt van ‘het beleven van een ongewone sensatie’. In het eerste oorlogsjaar bleek dat ook het geval:

lees verder onder de afbeelding

Kinderwagen

Erna Futselaar uit Deventer stuurde me een foto uit haar familie-album waarop ze in kinderwagen op de bevroren IJssel bij Deventer poseert in de jaren vijftig:

Het dichtvriezen van de rivier gebeurde vaak in een paar dagen tijd, herinnert oud-veerbaas van Olst Ties Geist zich. Hij vertelt erover in de podcast Rivierverhalen. Soms ging het veerpersoneel het rivierijs met een grote handzaag te lijf, zodat de overtocht zo lang mogelijk door kon gaan. ‘We hebben dat ook wel met een kettingzaag geprobeerd, maar dat was geen succes’, aldus Geist. De ijsberichten werden nauwkeurig bijgehouden in een boekje.

Schilderijen van bevroren IJssel

De bevroren rivier de IJssel is in de loop van de tijd ook een geliefd thema geweest voor landschapsschilders. In het Stedelijk Museum Kampen hangt dit werk van Maarten Meuldijk (1894-1972): schaatsers op de IJssel in 1929.  Die winter staat in de top vijf van koudste winters van de 20^e eeuw. 

Meuldijk staat in de traditie van Hendrick Avercamp (1585-1634), die in de 17^e eeuw als eerste begon met het vastleggen van ijsvermaak op de rivier. Avercamp heeft prachtige werken nagelaten van de bevroren IJssel waarop de hele bevolking zich uitleeft aan ijspret. Het werk hangt (in bruikleen) in het stedelijk museum Kampen.

Bij dit bekende schilderij van schaatsers op de IJssel bij Kampen, schreef de Kamper dichter Wim Ramaker in 1978 dichtregels waarin het verlangen doorklinkt naar een winter met strenge vorst:

Koelwater

Met de komst van de IJsselcentrale vroor de rivier tussen Zwolle en Kampen minder snel dicht. De energiecentrale loosde verwarmd koelwater op de rivier. Ook na het verdwijnen van de IJsselcentrale liggen de temperaturen van het rivierwater hoger dan een eeuw geleden.

Zin in meer rivierverhalen? Beluister de podcast Rivierverhalen over de IJssel. Met verhalen over de natuur langs de rivier, schatzoeken langs de rivier en rivierzwemmers.