Naamgeving rivier IJssel was eeuwenlang warboel

De naamgeving van rivier de IJssel was eeuwenlang een warboel. Hoe komt de rivier aan de dubbele s? Deventer ging pas in 1991 overstag.

Door Wim Eikelboom/Rivierverhalen

‘Die naamgeving is heel intrigerend. Ik heb me er echt over verbaasd’, zegt sociaal geograaf Tjirk van der Ziel, auteur van de Atlas van de IJssel. Hij doorzocht tientallen archieven op oude kaarten van de IJssel. En hij kwam daarbij verschillende benamingen tegen voor de rivier. 

Verhaal gaat verder onder de foto

‘Eigenlijk is het best een warboel’, stelt Tjirk in de podcast IJsselverhalen. ‘De ene keer lees je isel, maar ook iesel of ysel en ijsel. Er was geen eenduidige manier van schrijven, dus kaartenmakers gaven de naam aan de rivier zoals ze dachten dat het hoorde.’

Isala

Over de herkomst van de naam IJssel bestaan twee verklaringen:

1. De naam is een combinatie van I=water en Saal=donker. Ofwel: donker water. Net als het Zwartewater zou de rivier eeuwenlang bekend staan als donkerkleurige rivier vanwege de afbrokkelende oevers met veengrond.
2. De naam IJssel stamt van Isala, afgeleid van de Germaanse stam van de Sallische Franken die zich afzette tegen de macht van het Romeinse Rijk. Daar is ook de streek Salland aan ontleend. Het ziekenhuis in Zwolle heeft hier de naam aan te danken.

De verwantschap in riviernamen en streeknamen is veelzeggend:

Een hele oude schenkingsacte uit 792 spreekt over bossen langs de Hislam of Hisla, dus met een ‘h’. Die ‘h’ viel rond het jaar 1.000 weg uit de riviernaam, dus toen vanaf dat moment was de i dominant. In een oude stadsrekening van Deventer uit 1348 wordt voor het eerst gesproken over Ysla. Rond 1400 begint Ysel gangbaar te worden in diverse varianten. 

Provincie Overijssel

Provincie Overijssel is verantwoordelijk voor de dubbel s in de riviernaam. Zij voerden in de 18^e eeuw in hun eigen benaming die tweede ‘s’ toe. En dat werd de gangbare spelling. Maar het duurde nog vrij lang voordat de schrijfwijze van de rivier dit voorbeeld volgde.

Jac. P. Thijsse reisde in 1915 langs de IJssel en schreef er een Verkade-album over met de titel: IJsel. Ook de Bosatlas uit 1928 spelt IJssel met 1 s.

Over het roemrijke Verkade-album over de IJssel verscheen eerder een Rivierverhaal.

Franse fratsen

In 1936 publiceerde het Koninklijk Nederlands Aardrijkskundig Genootschap een lijst met aardrijkskundige namen van steden, provincies en rivieren. Daarin werd IJssel voorgeschreven. Er ontbrandde toen meteen discussie en bleef er ‘onzuiverheid van spelling’. 

Een ingezonden briefschrijver noemt het Franse fratsen:

‘Het is opmerkelijk dat men den naam van de rivier die de oude Romeinen Isala noemden, de laatste tijd in verschillende dagbladen geschreven ziet als IJssel. Waarom een dubbel s? Hoe komt het dat de Nederlanders opeens een min of meer Franse schrijfwijze gaan gebruiken? Het is een aantasting en verminking van onze Nederlandse taal. Dit is een kwaad dat steeds erger wordt.’ 

Het mocht niet baten, de gangbare twee s’en hadden de overhand.

Deventer

De dubbele s werd de eenduidige schrijfwijze.

Deventer ging als laatste door de bocht. In 1964 bepaalde de gemeenteraad dat de IJsel vanouds met 1 s wordt geschreven en dat het daarom zo diende te blijven. Pas in 1991 besloot Deventer de gangbare schrijfwijze te volgen en sindsdien wordt in de IJsselstad de rivier met dubbel ‘s’ geschreven. 

De hoofdredacteur van het Deventer Dagblad noemde de beslissing ‘een historische vergissing’. Zijn krant hield nog een poosje stug vol aan IJsel.

Beluister de aflevering van IJsselverhalen waarin het ontstaan van de rivier en ook de herkomst van de naam wordt besproken.