Koeien horen in de uiterwaarden van onze rivieren
Koeien horen in de uiterwaarden van onze grote rivieren. Toch is dat makkelijker gezegd dan gedaan, want landbouw en natuur werken niet altijd soepel samen. Overheden worstelen al lange tijd met de vraag hoe ze natuurinclusieve landbouw langs de rivieren mogelijk moeten maken.
Tekst en foto’s Wim Eikelboom/Rivierverhalen
In de uiterwaard langs de Waal bij het Betuwse dorp Heesselt staat een metershoog beeld van een koe. Het is een oproep voor koeien in de uiterwaarden, gemaakt door kunstenaar Gerry van der Velden. Bij het beeld staat een gedicht van Koos van Zomeren met de oproep: Doe mij maar een gewone koe, in een gewone uiterwaard, aan het gewone water van de Waal.
Verhaal gaat verder onder de foto
Mag de koe blijven?
Het beeld en bijbehorende gedicht zijn in 2003 geplaatst, toen natuurontwikkeling de landbouw uit uit veel uiterwaarden verdreef. Na twintig jaar is het nog even actueel. Want de vraag is nog steeds: Hoeveel ruimte is er voor de koe in uiterwaarden van onze grote rivieren?
Wie voorbijgangers op de dijk vraagt naar de charme van ons rivierlandschap, krijgt vaak te horen: dat zijn de grazende koeien. Op de schilderijen van heel wat rivierschilders horen koeien er onlosmakelijk bij. Dit schilderij van Jan Voerman is daar een voorbeeld van.
Verhaal gaat verder onder de foto
Ruimte voor levende rivieren
Ons land heeft zo’n 68.000 hectare aan uiterwaarden langs de Waal, Maas, IJssel en Neder-Rijn. Dat is de ruimte tussen de dijken die de rivier heeft om te overstromen. Ruimte die vanouds benut wordt door boeren, omdat uiterwaarden gewilde gronden zijn waar het beste gras groeit. De jaarlijkse hoogwaters zorgen voor natuurlijke bemesting van uiterwaarden. Boeren nemen voor lief dat de overstromingen hun doelmatige bedrijfsvoering in de wielen rijdt.
Verhaal gaat verder onder de foto
Bijna de helft van de uiterwaarden (28.000 hectare) van de grote rivieren is de afgelopen vijftig jaar omgevormd tot natuurgebied, vaak gecombineerd met nevengeulen om de rivier meer ruimte te geven als er veel water moet worden afgevoerd. Eenderde van de uiterwaarden is nog in gebruik bij gangbare landbouw.
De wens van provincies is om vrijwel alle uiterwaarden om te vormen tot natuur. In een brief aan de verantwoordelijke ministeries, hebben de provincies in 2022 daarop aangedrongen. Dit pleidooi is in november 2023 onderstreept door het Wereld Natuur Fonds, Natuurmonumenten, de provinciale landschappen, ARK Rewilding en de ANWB. Deze organisaties stellen in het manifest Ruimte voor Levende Rivieren dat bij voorkeur alle uiterwaarden langs de Waal, Maas, IJssel en Neder-Rijn tot riviernatuur gemaakt moeten worden, waarin ook wandelen en sportvisserij mogelijk is.
Verhaal gaat verder onder de foto
Natuurinclusieve landbouw
Riviernatuur is in de meeste gevallen natte natuur die bestaat uit geulen, moerassen en ooibossen. Dat is natuur waarin geen plek is voor landbouw en boeren. Daarom spelen boeren doorgaans een bescheiden rol in riviernatuur.
Daar kan verandering inkomen als de wensen van de provincies en het Wereld Natuur Fonds in vervulling gaan. Zij zien juist een rol voor natuurinclusieve landbouw in de uiterwaarden in de breedte van het natuurbeheer. Dat wil zeggen: boeren krijgen de functie van natuurbeheerder, met name waar het gaat om natuurlijke graslanden, maar ook voor ooibos en struweel.
Rijkswaterstaat ziet graslanden als de ideale riviernatuur, omdat die voor de minste weerstand zorgen bij hoogwater. Dat vergroot de hoogwaterveiligheid. Zulke graslanden zijn aantrekkelijk voor boeren. Het gaat om glanshaverhooilanden, stroomdalgraslanden en andere kruidenrijke weidebiotopen die aantrekkelijk zijn voor vogels, insecten en vrijwel verdwenen wilde bloemen. De natuurlijke graslanden mogen niet zwaar worden bemest, moeten vrij blijven van kunstmest en pesticiden en mogen pas in juni worden gemaaid.
Verhaal gaat verder onder de foto
Boeren partner riviernatuur
Het Wereld Natuur Fonds (WNF) heeft ook de boeren omarmd als partner in de riviernatuur, zo blijkt uit het manifest Ruimte voor Levende Rivieren. ‘Ons pleidooi is om meer samenwerking te zoeken met agrarische natuurverenigingen bij het beheer van extensieve graslanden, ruigten en struwelen. Ook kunnen boeren worden ingezet in het natuurbeheer. Dat levert een aantrekkelijk landschap op met veel variatie’, stelt Bas Roels van WNF.
Dat is makkelijker gezegd dan gedaan, zo blijkt. Rijkswaterstaat – eigenaar van veel uiterwaarden – worstelt al lange tijd met vragen hoe en op welke voorwaarden ze contracten met natuurboeren moeten sluiten. Volgens de verantwoordelijk ministeries IenW en LNV zitten daar veel juridische haken en ogen aan. Ook het Rijksvastgoedbedrijf speelt een rol. Daar is speciaal iemand op het dossier natuurinclusieve landbouw gezet om verduurzaming van het landgebruik in de uiterwaarden een stap verder te brengen. ‘De gesprekken daarover lopen nog‘, laat een woordvoerder op het departement in Den Haag weten.
Collectief Rivierenland
Ondertussen krijgt natuurinclusieve landbouw wel voet aan de grond langs de Maas in Gelderland, langs de Waal en langs een stukje van de IJssel. In Cortenoever heeft melkveehouder Jan Willem Breukink bijvoorbeeld de wens om koeien natuurvriendelijk te laten grazen in de uiterwaarden van de IJssel. Daarover vertelt hij op OnzeIJssel.
Collectief Rivierenland is koploper in agrarisch natuurbeheer langs de grote rivieren. Het is een boeren-coöperatie die bestaat uit zes agrarische natuurverenigingen. Ze beheren 1100 hectare natuurlijk grasland in de uiterwaarden langs de Maas in Gelderland, langs de Waal en de langs IJssel van Arnhem tot aan Rheden.
Verhaal gaat verder onder de foto
Veldleeuwerik
Hermen Vreugdenhil uit Nieuwendijk -directeur van Collectief Rivierenland- is blij met de nieuwe koers van het Wereld Natuur Fonds voor agrarisch natuurbeheer langs de rivieren. ‘De koe hoort in de uiterwaarden met bloeiende hooilanden en de veldleeuwerik. We pakken de handschoen graag op om samen met onze boeren hier invulling aan te geven.’
Vreugdenhil geeft een toelichting op zijn missie voor boeren en riviernatuur in de podcast De Toekomst van Ons Water van het H2O Magazine:
