Deze oktobermaand van de geschiedenis staat in het teken van rampen. Daarom doet rivierjournalist Wim Eikelboom een oproep om meer te weten te komen over een rampzalig schilderijtje bij hem aan de muur. Wie weet welke watersnood dit was?
Het is een dramatisch tafereel: Een ingestort huis, half verzwolgen door het wassende water. Op de voorgrond een man die probeert te overleven met een drijvend stuk hout. Een smekende vrouw op een restant van een doorgebroken dijk heft haar handen naar de hemel. En dat alles tegen het decor van een onheilspellende lucht.
Verhaal gaat verder onder de foto
IJspegels
De ernst van een winterse watersnood wordt ten volle aan de kijker geschilderd. Dat de ramp zich afspeelt in de winter is te zien aan de bladloze bomen en de ijspegels op de vastgelopen sloep. Uit de ondergelopen uiterwaarden spoelt het rivierwater woest de binnenlanden binnen via de doorgebroken rivierdijk.
Het is een anoniem schilderij dat ik in een opwelling kocht op een kunstveiling. Ik houd van rivieren. In de schilderkunst tonen rivieren vanouds twee gezichten. Romantische taferelen met sfeervolle luchten en een liefelijke waterstroom voeren de boventoon. Minder vaak zie je de catastrofale kant van de rivier afgebeeld.
Verhaal gaat verder onder de foto
Welke watersnood
Welke overstroming geeft de schilder hier weer? Ik leg mijn vraag voor aan Lotte Jensen. Zij is in Nederland expert in historische watersnoodrampen. Met haar vakgroep onderzocht ze de verslaglegging en verbeelding van waterrampen in ons deltaland.
Lotte vindt het ‘een prachtig schilderijtje’. ‘Dit kan de ramp van 1820, 1825, 1855 of 1861 zijn. Intuïtief denk ik aan de stormvloed van 1825, toen dijken doorbraken in Friesland, Overijssel, Utrecht en Noord-Holland. Er waren toen 800 doden te betreuren.’
Om met meer zekerheid uitspraken te doen over dit schilderijtje, verwijst Jensen naar haar collega Hanneke van Asperen voor nadere duiding. Hanneke is kunsthistoricus met als specialiteit afbeeldingen over watersnoodrampen.
Van Asperen vergelijkt het schilderijtje met afbeeldingen die ze kent van watersnoodrampen. ‘Er is weinig in het schilderij dat houvast geeft’, concludeert ze. ‘Het kerkje op de achtergrond is weinig specifiek. Ook kan ik geen prent vinden waarop dit schilderijtje gebaseerd zou kunnen zijn. Het bevat elementen van voorstellingen van bekende overstromingen, maar niks dat eruit springt. Dat maakt eigenlijk dat geen enkele en dus eigenlijk alle dijkdoorbraken van toepassing zouden kunnen zijn.’
Verhaal gaat verder onder de foto
Wat voor haar vaststaat is dat het gaat om een 19e eeuws schilderijtje waarop een Nederlandse watersnood wordt getoond. Dat herkent ze in de stijl, het landschap, kerkje en de manier waarop de dijkdoorbraak is afgebeeld. Ze houdt het ook voor mogelijk dat het gaat om een niet-historische overstroming.
Biddende vrouw
Het lijkt me wat te vroeg om die conclusie van toepassing te verklaren op dit werkje. Liever leg ik dit schilderij voor aan u als lezer met de vraag: Ziet u aanknopingspunten in dit schilderij om te weten over welke watersnoodramp het hier zou kunnen gaan?
Zoals gangbaar in de 19e eeuw: Er lijkt een religieuze component in verwerkt. Althans je zou een biddende pose kunnen ontwaren in de vrouw die geknield in wanhoop haar armen ten hemel heft. Dit onderstreept de opvatting die in de 19e eeuw breed leefde in ons land: watersnoodrampen moest je ondergaan als een straf van God. De morele les na elke dijkdoorbraak met fatale gevolgen was: Dit is een boodschap van Boven om ons op het rechte pad te brengen.
Daarom de vraag ter gelegenheid van deze Maand van de Geschiedenis in het teken van rampen: Wie weet welke watersnood is afgebeeld op dit schilderijtje? Reacties zijn welkom op info@rivierverhalen.nl
Geen twijfel aan datering: iets na midden 19e eeuw, beetje Schelfhout-achtig. Vrij middelmatig schilderij. Geen idee welke ramp dit kan zijn. Mix van allerlei elementen uit diverse rampen lijkt me voor de hand liggen. Maar dit zijn slechts gissingen. Wel leuk zo’n schilderij in de context van je journalistieke specialisatie.
Er iets geks met het schilderijtje. De woningen, het dorpje en de kerk staan onder water. Nu lijkt het water in het dorp door de dijkdoorbraak juist te gaan dalen. De breuk in de dijk lijkt daarom de verkeerde kant op… Fictief dus.